ادوين ام. هيزل مخترع اين ابزار كمك آموزشي در ابتداي فرم ثبت اختراع خود خاطر نشان مي‌كند كه اين اختراع به يك ابزار راهنماي جيبي قانون پارلمان مربوط مي‌شود. وي در ادامه سه هدف براي اختراع خود ذكر مي‌كند.
هدف اصلي از اين اختراع تهيه‌ي وسيله‌اي است كه مجامع و كنوانسيون‌هاي تحسين شده از سوي پارلمانتارين‌هاي برجسته لازم است در جريان انجام كارهاي خود از اين ابزار استفاده كنند و كساني كه رياست مجامع و كنوانسيون‌ها را بر عهده دارند بدون نياز به مراجعه به كتاب راهنما، بدون تأخير اما با سرعت و با يك نگاه به اين وسيله بتوانند تصميم مناسب اتخاذ كنند.
هدف بعدي از اين اختراع تهيه‌ي وسيله‌اي است كه به راحتي در جيب با در كيف بغلي قابل حمل و نقل و هميشه در دسترس باشد و كاربر بتواند با يك نگاه به آن پاسخ پرسش‌هاي پارلماني خود را بيابد.
هدف سوم از اين اختراع نيز فراهم سازي امكان ساخت يك دستگاه ساده و قابل اتكا است كه فضاي بسيار كمي را اشغل كند و با هزينه‌ي ناچيز و ارزان ساخته شود و در اختيار كاربران قرار بگيرد. آيا دستگاه اختراعي اين خصوصيات را دارد؟
پيش از تشريح اين وسيلهي كمك آموزشي لازم است تصاوير زير را مورد توجه قرار گيرد:
با مشاهده‌ي دو تصوير فوق مي‌توان به سادگي دريافت كه اين وسيلهي كمك آموزشي در واقع از يك پاكت تشكيل شده (شماره 10) كه مانند غلاف عمل مي‌كند و يك كارت درون آن قرار گرفته (شماره 15) كه مي‌توان آن را به داخل و خارج از پاكت حركت داد. تصوير بالا (تصوير شماره يك)، يك طرف اين وسيله را نشان مي‌دهد و تصوير پائين (تصوير شماره 2)، طرف ديگر يا پشت آن را نشان داده است.
دو عدد شماره‌ي 13 در تصوير بالا دو پنجره‌ي باريك و بلند را در سمت چپ دو چارگوش نشان مي‌دهند كه با حركت دادن كارت در داخل پاكت، شماره‌ها و علامت‌هاي مختلفي كه در روي كارت داخل پاكت چاپ شده، از داخل اين دو پنجره يا دو شكاف ديده مي‌شوند.
دو عدد شماره‌ي 14 در تصوير پائين (تصوير شماره 2) نيز دو پنجره‌ي باريك و بلند را در سمت چپ دوچارگوش نشان مي‌دهند، كه درست مانند چارگوش‌هاي تصوير شماره يك، با حركت دادن كارت در داخل پاكت، يك سري نقاط سياه رنگ ريز مقابل نوشته‌هاي داخل چارگوش ديده مي‌شود. تصاوير 4 و 5 در پائين، علامت‌ها و عددهاي موجود روي كارت داخل پاكت را نشان مي‌دهند. كمي در اين اعداد و علائم توجه كنيد تا توضح‌هايي كه در ادامه ارايه خواهد شد، بهتر درك شود.
طرز كار راهنما
كارت داخل پاكت را طوري حركت دهيد تا يكي از مربع‌هاي كوچك سياه رنگ روي كارت (شماره 21)، از داخل پنجره، جلوي پيشنهادي قرار بگيرد كه در حال حاضر، در مجمع در دست بررسي است يا رئيس جلسه آن پيشنهاد را قرائت كرده تا در مجمع مورد بررسي قرار بگيرد. در آن صورت، تمام اطلاعات مورد نياز براي فهم قواعد پارلماني، توسط ارقام و علائمي كه از شكاف‌هاي روي دو طرف پاكت مشاهده خواهد شد، با يك نگاه در اختيار كاربر دستگاه قرار خواهد گرفت. به همين سادگي! البته، براي كساني كه با قواعد عرف پارلمان آشنا نيستند ارايه‌ي توضيح‌هاي بيشتري لازم است كه در ادامه تقديم مي‌شود.
پيش از ارايه‌ي توضيح بيشتر در مورد طرز كار اين وسيلهي كمك آموزشي قانون پارلماني، ذكر چند نكته در خصوص پيشنهادهاي فوق خالي از فايده نخواهد بود.
الف – هرچند از اسم پيشنهادها مي‌توان به كاركرد برخي از آن‌ها پي برد، با اين همه، براي آشنايي دقيق‌تر با كاركرد اين پيشنهادها لازم است يك كتاب راهنماي عرف پارلماني مطالعه شود.
ب- معادل‌هاي فارسي كه براي برخي از اسامي پيشنهادها جعل شده، معناي تحت الفظي آن‌ها نيستند، اما با مطالعه‌ي كاركرد اين پيشنهاد، تلاش شده تا معادل‌هاي شناخته شده در ادبيات پارلماني فارسي انتخاب يا جعل شود.
پ- هرچند اين 32 پيشنهاد رايج ترين پيشنهادهاي پارلماني هستند، و براي گردش كارهاي در يك مجمع عادي كفايت مي‌كنند، اما هركدام از آن‌ها در شرايط مختلف استثناءهايي مي‌يابد كه لازم است متخصصان پارلماني با آن‌ها آشنا باشند. براي آشنايي بيشتر با مجموعهي كامل پيشنهادها پارلماني به جدولي كه در اينحا ارايه شده مراجعه كنيد.
شماره‌ها به چه معناست؟
همانطور كه گفته شد، با داخل و خارج كردن كارت داخل پاكت، مي‌توان مربع سياه كوچك را (كه روي كارت داخل پاكت چاپ شده -تصوير شماره سه) (شماره 21) رو به روي هر يك از اين 32 پيشنهاد قرار داد. در آن صورت چه رخ مي‌دهد؟
حالا بار ديگر به تصوير شماره يك دقت كنيد. در اين تصوير، مربع سياه كوچك، رو به روي يشنهاد «تدوين دستورنامه‌ي اختصاصي» [35] قرار گرفته است. دراين حالت، در داخل 4 شكاف يا 4 پنجره‌ي باريك (دو تا روي پاكت – تصوير شماره يك، و دو پنجره يا دو شكاف نيز در پشت پاكت، تصوير شماره دو)(شماره‌هاي 13 و 14) يك مجموعه رقم (شماره 16)و علامت (شماره‌هاي 21 و 33 و 34) آشكار مي‌شود كه هر كدام از آن‌ها معناي خاصي دارد كه در ادامه توضيح داده مي‌شود. اما پيش از ادامه‌ي اين توضيح، لازم است مختصري در مورد خود اين پيشنهاد صحبت شود.
«قانون پارلمان» يا «عرف پارلماني» به مجموعهي قواعد يا رويه‌هايي گفته مي‌شود كه در پارلمان انگلستان ساخته و پرداخته شده است و هر گروهي كه براي تصميم‌گيري دموكراتيك دور هم جمع مي‌شوند تا اساسنامه يا آئين‌نامه‌هاي خاص خودشان را تصويب كنند، بايد با قانون پارلمان يا عرف پارلماني آشنا باشند. اما «روولز آو اوردر» Rules of Order كه به معناي قواعد نظام است و در فارسي براي آن معادل «دستورنامه» جعل شده، مجموعهي منتخبي از قانون پارلماني است كه براي تمام مجامع معمولي و عادي (مجامع غيرقانون‌گذاري) مناسب و لازم هستند. اين قواعد توسط افرادي مانند هنري مارتين رابرت يا كوشينگ، در كتاب‌هايي گردآوري و چاپ شده است و سازمان‌هاي دموكراتيك، اين كتاب‌ها را به عنوان مرجع پارلماني خود معرفي مي‌كنند تا مجامع تصميم‌گيري خود را طبق قواعد استاندارد مندرج در اين كتاب‌ها اداره كنند. به اين «قواعد نظام» يا «روولز آو اوردر»، «قواعد نظام عام» مي‌گويند. با اين همه، هر سازمان و انجمني نياز خواهد داشت تا قواعد نظام اختصاصي خودش را نيز تدوين كند. بديهي است كه بعد از تصويب «قواعد نظام اختصاصي» در هر انجمن، مقررات اين قواعد نظام اختصاصي، در مقايسه با قواعد نظام عام يا كلي، اولويت خواهند داشت.
با اين اميد كه اين توضيح مختصر به فهم پيشنهاد «تدوين دستورنامه‌ي اختصاصي» يا «تدوين قواعد نظام اختصاصي» مدد برساند به ادامه‌ي بحث خود مي‌پردازيم.
گفتيم كه در تصوير شماره‌ي يك، مربع كوچك سياه، كه نقش يك شاخص راهما را ايفا مي‌كند،در داخل شكاف (شمره 13) برابر پيشنهاد «تدوين دستورنامه‌ي اختصاصي» قرار گرفته است. طبعاً هيچ تعمدي در كار نبوده و اين مربع كوچك مي‌توانست مقابل هر پيشهاد ديگري قرار بگيرد. اتفاقاً اين وسيله براي همين اختراع شده كه كاربر مربع كوچك سياه را – به حركت دادن كارت داخل پاكت – مقابل هر پيشنهادي كه مي‌خواهد قرار دهد تا خصوصيات گوناگون آن پيشنهاد را در يابد. اما چگونه؟
هرگاه مربع كوچك سياه مقابل يك پيشنهاد مشخص قرار بگيرد، از داخل چهار شكاف يك مجموعه عدد و علامت مشاهده مي‌شود كه هر كدام از آن‌ها معنايي دارند كه خصوصيات مختلف همان پيشنهاد را توضيح مي‌دهند. در مورد پيشنهاد «تدوين دستورنامه اختصاصي» كه در تصوير شماره يك، مربع كوچك سياه رو به روي آن ايستاده، يك مجموعه عدد رو به روي ساير پيشنهادها قرار گرفته است. معناي اين ارقام چيست؟
اگر بار ديگر در تصوير شماره يك تأمل كنيد مشاهده خواهيد كرد كه روي پاكت به چهار چارگوش تقسيم شده است. در دو چارگوش مربع شكل بالا(شماره‌هاي 18 و 19)، اسامي 32 پيشنهاد پارلماني به ترتيب حروف الفا قيد شده است. اما در دو چارگوش مستطيل شكل زير اين‌ها (شماره‌هاي 26 و 27) يك مجموعه توضيح درج شده است. از جمله در چارگوش مستطيل شكل سمت چپ (شماره 26) توضيح‌هايي نوشته شده كه به ترتيب توصيف مي‌شود:
در نخستين خط كه به زبان انگليسي در وسط و بالاي اين چارگوش آمده گفته شده است:
«ياداشت‌هاي ارجاعي زير به پيشنهادهاي فوق ارجاع مي‌شوند»
در سمت چپ اين چارگوش و در برابر رقم 1، كه از داخل شكاف ديده مي‌شود، آمده است: در دستور
در برابر رقم 2، چنين نوشته شده است: خارج از دستور
در برابر رقم 3، آمده است: مي‌تواند در مورد پيشنهاد در دست بررسي كاربرد داشته باشد.
در برابر رقم 4، (كه البته فعلاً در شكاف ديده نمي‌شود – چون در مورد پيشنهاد «تدوين دستورنامه اختصاصي كاربرد ندارد) آمده است: مي‌تواند در مورد پيشنهاد در دست بررسي يا پيشنهادهاي بلافاصله در دست بررسي كاربرد داشته باشد.
در برابر رقم 5، (كه البته فعلاً در شكاف ديده نمي‌شود – چون در مورد پيشنهاد «تدوين دستورنامه اختصاصي كاربرد ندارد) آمده است:مي‌تواند هم در مورد پيشنهاد اصلي و هم در مورد پيشنهاد بلافاصله در دست بررسي كاربرد داشته باشد، آنطور كه پيشنهاد دهنده مناسب بداند.
در برابر رقم 6، كه در شكاف ديده مي‌شود، آمده است: اگر كار ضروري لازم باشد، در دستور است.
خوب، تمام اين‌ها به چه معناست؟
نظام اولويت پيشنهادها
همانطور كه پيشتر توضيح داده شد، پيشنهادهاي پارلماني، به اعتبار كاركردي كه دارند، نسبت به يكديگر اولويت پيدا مي‌كنند. در نتيجه، وقتي در يك مجمع تصميم‌گيري، پيشنهاد خاصي از سوي رئيس قرائت مي‌شود و مورد مذاكره قرار مي‌گيرد، اعضاء مجمع نمي‌توانند هر پيشنهاد ديگري را كه دلشان خواست مطرح كنند، بلكه وظيفه دارند فقط پيشنهادهايي را مطرح كنند كه در آن لحطه، يعني در زمان بررسي آن پيشنهاد خاص، «در دستور» هستند و رئيس جلسه وظيفه دارد از طرح پيشنهادهاي «خارج از دستور» جلوگيري كند.
شناخت كاركرد هر پيشنهاد و درك نظام اولويت پيشنهادي پارلماني، و در نتيجه، طرح پيشنهادهاي مناسب در هر لحظه‌ي خاص، كار نسبتاً دشواري است و يكي از كمك‌هاي ابزار آموزشي مورد بحث ارايه‌ي اطلاعات لازم در مورد نظام اولويت پيشنهادهاست.
با توجه به توضيح‌هايي كه تا كنون در مورد اين ابزار كمك آموزشي داده شد، مي‌توان به اهميت اين ابزار ساده اما مهم پي برد. به اين ترتيب، كاربر اين ابزار، با حركت دادن كارت داخل پاكت، مربع كوچك سياه را مقابل پيشنهادي كه از سوي رئيس قرائت شده يا هم اكنون در مجمع در دست بررسي است قرار مي‌دهد و شماره‌هاي يك تا 6 در برابر ساير 31 پيشنهاد ديگر (از ميان دو پنجره‌ي باريك يا دو شكاف روي پاكت) مشاهده مي‌شود و كاربر با توجه به توضيح‌هايي كه در برابر شماره‌هاي يك تا 6 نوشته شده، با يك نگاه در مي‌يابد كه كدام يك از پيشنهادهاي ديگر در آن لحظه‌ي خاص در دستور هستند و كدام يك در دستور نيستند. و پيشنهاد مورد نظر، در مورد كدام يك از ديگر پيشنهادهاي پارلماني كاربرد دارد.
بعد از مطالعه‌ي اين توضيح‌ها، لطفاً بار ديگر به تصوير شماره يك نگاه كنيد. در اين تصوير، مربع كوچك سياه رنگ، در شكاف باريك سمت چپ، رو به روي پيشنهاد «تدوين دستورنامه‌ي اختصاصي» قرار داده شده است. در اين حالت، در مقابل 31 پيشنهاد ديگر، عددهاي يك تا شش قرار گرفته است. به عنوان نمونه، در برابر «پيشنهاد اصلي» كه با حروف سياه و بزرگ، در بالاترين بخش ستون سمت چپ آمده، عدد 2 را مشاهده مي‌كنيد كه به معناي «خارج از دستور» است. يعني هرگاه در يك مجمع، پيشنهاد «تدوين دستورنامه‌ي اختصاصي» در دست بررسي باشد، طرح هر «پيشنهاد اصلي» ديگر خارج از دستور است.
حالا، به عنوان نمونه، به چهارمين پيشنهاد چارگوش سمت راست تصوير شماره يك نگاه كنيد. اين پيشنهاد، پيشنهاد «كفايت مذاكره» است و در مقابل آن و از داخل شكاف كنار پيشنهادها عدد 3 ظاهر شده است كه به اين معناست: «مي‌تواند در مورد پيشنهاد در دست بررسي كاربرد داشته باشد».
به اين ترتيب، كاربر اين ابزار كمك آموزشي مي‌تواند در يك لحظه، اطلاعات لازم در مورد قواعد نظام اولويت پيشنهادها و نيز در مورد كاربرد هر پيشنهاد در مورد ساير پيشنهادهاي پارلماني را، باا يك نگاه به روي اين ابزار به دست آورد. اما اين تمام مطلب نيست.
وقتي كس ديگري نوبت دارد. . .
يكي از رويه‌هاي مهم عرف پارلماني، رعايت دقيق نوبت ديگران است. رويه‌ي گرفتن نوبت طرح پيشنهاد يا شركت در مذاكره، قواعد نسبتاً پيچده اما منطقي‌اي دارد كه اين نوشته حوصله‌ي پرداختن به آن‌ها را ندارد. با اين همه، وقتي يكي از اعضاء مجمع از رئيس جلسه نوبت گرفت، تا وقتي كه صحبتش تمام نشده و سرجاي خود ننشسته باشد، هيچ كس حق قطع كردن صحبت او را ندارد. بنا بر اين، يك مجموعه از قواعد عرف پارلماني به اين مسأله ارتباط مي‌يابند كه وقتي كسي نوبت گرفته باشد، كدام پيشنهادها قابل طرح هستند و كدام پيشنهادها را نمي‌توان مطرح كرد. ابزار كمك آموزشي«راهنماي جيبي قانون پارلمان» به اين پرسش‌ها نيز در يك نگاه پاسخ مي‌دهد.
براي آشنا شدن با طرز كار اين وسيله در اين زمينه، لطفاً به شماره‌هاي 29 و 30 در تصوير شماره يك مراجعه كنيد. همانطور كه مي‌بينيد، عدد 29 به عبارت انگليسي Positive – به معناي «مثبت» – اشاره دارد و در سمت چپ اين كلمه، علامت ستاره ديده مي‌شود. عدد 30 نيز به عبارت انگليسي Negative – به معناي «منفي» – اشاره دارد و در سمت چپ اين كلمه نيز علامت گوي (دايره‌ي كوچك سياه رنگ) مشاهده مي‌شود. درست زير اين دو كلمه يك عبارت انگليسي مشاهده مي‌شود كه معناي آن اين است: «خارج از دستور وقتي ديگري نوبت دارد». [Out of order when another has floor]] و سمت چپ همين عبارت، و از داخل شكاف باريك، علامت ستاره مشاهده مي‌شود كه به اين معناست: وقتي كسي نوبت دارد، طرح اين پيشهاد (يعني پيشنهاد «تدوين دستورنامه‌ي اختصاصي» – كه مربع كوچك سياه كنار آن قرار گرفته) خارج از دستور است.
حالا، اگر به عدد 33 و 34 در تصوير شماره‌ي 4 مراجعه كنيد متوجه مي‌شود كه عدد 33 به علامت ستاره، و عدد 34 به علامت گوي (دايره‌ي كوچك) اشاره دارند. به اين ترتيب، با حركت دادن كارت داخل پاكت، كه به طور كامل در تصوير شماره‌ي 4 ديده مي‌شود، علامت دايره يا ستاره از شكاف ديده خواهد شد و كاربر درخواهد يافت كه آيا طرح پيشنهاد مورد نظر (كه مربع كوچك سياه رنگ كنار آن قرار گرفته) هنگامي كه كس ديگري نوبت داشته باشد، خارج از دستور است يا نه؟
ساير خصوصيات توصيفي پيشنهادهاي پارلماني
تا كنون سه خصوصيت از خصوصيات توصيفي هشتگانه‌ي پيشنهادهاي پارلماني، به وسيلهي اين دستگاه ساده نشان داده شده است كه عبارتند از:
1. وقتي پيشنهاد مورد نظر بلافاصله در دست بررسي باشد، طرح كدام يك از ديگر پيشنهادهاي پارلماني در دستور است يا نيست.
2. پيشنهاد مورد بحث در مورد كدام يك از پيشنهادهاي ديگر كاربرد دارد يا ندارد.
3. آيا طرح پيشنهاد مورد نظر، هنگامي كه ديگري نوبت دارد، در دستور است يا خارچ از دستور؟
اما پيشنهادهاي پارلماني 5 خصوصيت ديگر نيز دارند كه اين وسيلهي اختراعي ساده آن‌ها را نيز به نمايش مي‌گذارد و در ادامه طرز كار اين وسيله در اين زمينه‌ها نيز تشريح شده است.
حمايت؟
يكي از قواعد عرف پارلماني اين است كه هر پيشنهادي فقط هنگامي در مجمع براي بررسي مطرح مي‌شود كه دست كم يك نفر با بررسي آن در مجمع موافق باشد. اين قاعده به شكل ناقص در پارلمان ايران نيز رعايت مي‌شود. در ادبيات انگليسي به اين عمل second كردن گفته مي‌شود كه به معناي حمايت كردن و تأييد كردن است. به اين ترتيب، هر وقت كسي از مجمع پيشنهادي را مطرح مي‌كند، رئيس جلسه ساكت مي‌نشيند و متظر مي‌ماند تا دست كم يك نفر ديگر از اعضاء مجمع با صداي بلند فرياد بزند: «حمايت». آنگاه رئيس جلسه متن پيشنهاد را قرائت مي‌كند و خاطر نشان مي‌سازد كه اين پيشنهاد مورد حمايت نيز قرار گرفته است. تازه بعد از قرائت كامل پيشهاد از سوي رئيس است كه مجمع مذاكره در مورد آن پيشنهاد را شروع مي‌كند. با اين همه، تمام پيشنهادهاي پارلماني، نيازي به حمايت ندارند. در نتيجه، بازيگران بازي دموكراسي بايد بدانند كدام دسته از پيشنهادهاي پارلماني نياز به حمايت دارند و كدام يك از آن‌ها به حمايت نياز نخواهند داشت. «راهنماي جيبي قانون پارلمان» اين خصوصيت پيشنهادهاي پارلماني را نيز نشان مي‌دهد.